Działalność w Polsce i osiedlenie się w Toruniu
Pustelniczo - mniszy zakon paulinów w roku 1382 dotarł na ziemie polskie. W tym właśnie roku miała miejsce fundacja pierwszego klasztoru Polsce, na Jasnej Górze, nieopodal miejscowości Częstochowa. Mimo, iż tym, który sprowadził paulinów do Polski był Władysław Opolczyk, to również ściśle związana z nim była postać króla Ludwika Węgierskiego. To właśnie on nadał w 1370 roku Częstochowę z innymi ziemiami jako lenno księciu Władysławowi. Dlatego też nie można pominąć postaci tego władcy, wspominając sprowadzenie paulinów na ziemie polskie.
Król Ludwik Węgierski był monarchą dwóch ówczesnych królestw, mianowicie Węgier i Polski. Jednym z jego pragnień było, aby także w drugim królestwie pod jego panowaniem osiedlił się zakon paulinów. Stało się tak, jak wymarzył sobie król, jednak było to krótko przed jego śmiercią. Ostatnią wolę króla spełnił jego przyjaciel - Władysław Opolczyk. Pierwszy kościół, przekazany zakonowi, według zapisów, znajdował się na około 3 kilometry od osady mieszkalnej nad Wartą. Takie rozmieszczenie sprawiało, że były to prawie, że idealne warunki do życia pustelniczego. Dokument przekazania kościoła zakonowi został sporządzony 22 czerwca 1382 roku, natomiast publiczne wprowadzenie paulińskich mnichów do nowej fundacji z klasztoru węgierskiego - Marianosztra, miało miejsce 9 sierpnia 1382.
Rok 1382, będący kulminacyjnym, jeśli chodzi o znaczenie Opolczyka, był jednocześnie końcem jego wpływów w polityce. Popierał on Wilhelma Habsburga, starającego się o rękę królowej Polski - Jadwigi. W ten sposób książę opolski naraził się Jagielle, co przyczyniło się do tego, iż od 1391 roku zaczęła się wojna z księciem opolskim, której skutkiem było pozbawienie go małopolskich i śląskich posiadłości. Po przejęciu ziem po księciu Władysławie na rzecz Jagiełły fundacja została zagrożona. Jednak za radą królowej Jadwigi, Władysław Jagiełło dokonał ponownej fundacji w 1393 roku. Uważa się, że zasadniczym motywem, mającym wpływ na osiedlenie się zakonu paulinów na ziemiach polskich, była dynastia Andegawenów, darząca niezwykłą życzliwością istniejący na Węgrzech zakon, któremu zawsze towarzyszyła tradycja eremicka, a działalność misyjna powiększała swój zasięg.
Dwa lata po fundacji klasztoru, w 1384 roku, został w nim złożony Cudowny Obraz Matki Bożej Jasnogórskiej, którego stróżami stali się właśnie paulini. Słynnemu obrazowi, za przyczyną, którego są wypraszane liczne cuda i łaski dokonane przez Matkę Bożą, towarzyszy legenda, według której autorem obrazu jest św. Łukasz Ewangelista. On to miał namalować obraz na deskach stołu, przy którym jadała Święta Rodzina. Ów obraz miał być sprowadzony z Jerozolimy przez cesarza, Konstantyna Wielkiego do Konstantynopola, potem przekazany księciu ruskiemu, w końcu znaleziony w Bełzie przez księcia opolskiego, który przywiózł obraz do Polski i oddał w opiekę ojcom z Jasnej Góry.
Moment przybycia Cudownego Obrazu sprawił, iż Jasna Góra stała się miejscem licznych pielgrzymek. Stało się to powodem, że tradycje eremickie zakonu musiały ustąpić miejsca służbie przybywających pątników. Jednak pomimo to, paulini nie zaniedbali swojej tradycji i pustelniczego charyzmatu. Pielęgnowali go i dbali o niego, a praca duszpasterska wcale im w tym nie przeszkadzała. Zakonnicy paulińscy rozumieli, że pojęcia pustyni nie należy utożsamiać z głuchą samotnią, z ucieczką od ludzi, z izolacją od życia Kościoła. Dawali ewidentny dowód życia metaforą pustyni.
Apostolska otwartość i gotowość niesienia posługi innym sprawiły, iż zakon na trwałe wpisał się w potrzeby Kościoła katolickiego i Ojczyzny. Te okoliczności doprowadziły do tego, iż powiększył się teren działalności białych mnichów. Powstały, bowiem nowe fundacje. Paulini rozwinęli kult Boży już nie tylko na Jasnej Górze, ale także w innych miejscach Polski. Kult ten znajdował swoje odzwierciedlenie w pielęgnowaniu liturgii mszalnej oraz brewiarzowej, gdzie zawsze szczególnego wyróżnienia poprzez odpowiednie teksty i formularze dostępuje Najświętsza Maryja Panna.
Tak, więc wiek XIV jak i XV to okres, w którym zakon paulinów, zarówno w Polsce, jak i również na Węgrzech, przeżywał rozwój. Nie brakowało jednak w tym czasie i smutnych chwil, jak chociażby rabunkowy napad 16 kwietnia 1430 roku, kiedy to Cudowny Obraz Matki Bożej uległ zniszczeniu. Dzięki konserwacji poddanej w Krakowie wrócił na miejsce już w 1434 roku.
Wiek XVI to okres, kiedy zaczyna wzrastać potrzeba wiernych na duszpasterstwo zakonu. Wtedy to zakonnicy, podejmując wezwanie władz kościelnych, objęli swoją działalnością placówki parafialne. Posługa paulińskich zakonników wśród wiernych skupiała się przede wszystkim na głoszeniu Słowa Bożego, posłudze w konfesjonale, sprawowaniu Eucharystii. Kolejny wiek, to również czas, gdzie mnisi rozwinęli prężnie działalność apostolską. To także okres, kiedy podejmowano prace naukowe i misyjne. Założone zostały wówczas własne studia z prawami uniwersyteckimi, w drukarni jasnogórskiej wydawano prace naukowe i popularne, ponadto zakładano szpitale, bractwa i szkoły. Zakonnicy angażowali się także w życie narodu, jego interesy oraz politykę. Stawali się obrońcami najwyższych i najcenniejszych wartości kościelnych i narodowych.
Niestety, wiek XVII w historii zakonu to okres, który przyniósł duże zniszczenia, a przede wszystkim walkę z najeźdźcą szwedzkim. Te właśnie wydarzenia, a szczególnie z lat 1655-1656, miały wpływ na ożywienie Jasnej Góry nie tylko w kraju, ale również i w Europie. Zwycięska obrona Jasnej Góry przed Szwedami na stałe wpisała się w historię narodu polskiego. Rozpoczęte działania wojenne nie tylko miały na celu objęcie tronu przez Karola Gustawa, były wystąpieniem protestanckiej Europy przeciwko katolickiej Polsce. W okresie okupacji szwedzkiej były momenty zwątpienia i rozpaczy. Wydawałoby się, że z tej beznadziejnej sytuacji nie ma wyjścia. Okazało się jednak, że jedyne światło i wyjście z tej okoliczności jaśniało na Jasnej Górze, gdzie w postaci ojca Augustyna Kordeckiego żyła wiara i ufność w opiekę Jasnogórskiej Matki. To właśnie ta nieustająca modlitwa poprowadziła naród polski do zwycięstwa i obrony Jasnej Góry przed Szwedami.
Wiek XVIII to dalszy rozwój zakonu. Prowincja polska zakonu paulinów powiększyła się o 12 nowych fundacji. Ojcowie w białych habitach z Jasnej Góry budowali kościoły, które po pewnym czasie stawały się parafialnymi. Dominowała w nich biel i przejrzystość z połączeniem ubóstwa. Ponadto nadal poszerzała się ich działalność duszpasterska, która obejmowała również ludzi chorych i cierpiących.
Niestety, pod koniec tego wieku nadeszło prawdziwe nieszczęście dla zakonu - kasata. Zaczął się trudny okres w historii Polski i wspólnoty paulińskiej, który zapoczątkował pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku. Jego następstwem była likwidacja życia zakonnego. Dotknęło to szczególnie Zakon Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika, w którym zmniejszała się liczebność ojców, a straty materialne były ogromne. Trzeci rozbiór dopełnił spustoszenia, jakie dokonało się za sprawą trzech zaborców. Paulini, tak jak i cały naród polski, poddawali się patriotycznym zrywom wolnościowym, a gdy został im udowodniony udział w powstaniu styczniowym, spotkała ich kara, m.in. w postaci kasaty konwentów. To, co ocalało w tym okresie, to klasztor na Jasnej Górze i św. Barbary w Częstochowie oraz konwent na Skałce w Krakowie. Był to niezwykle trudny okres w dziejach Zakonu, w którym Jasna Góra pozostawała duchową Stolicą Polski, łącząc w ten sposób rozdzielonych zaborami Polaków.
W XIX wieku, za czasów Napoleona I, Jasna Góra po raz ostatni spełniała rolę twierdzy broniącej wolności rodaków. W latach 1806-1813 Polacy, znajdujący się wówczas w jej murach, pomyślnie odpierali ataki wojsk austriackich. Po upadku Napoleona I twierdzę zajęły wojska rosyjskie, z carem Aleksandrem I, z którego rozkazu zburzono mury forteczne. Zostały one odbudowane za czasów cara Mikołaja I, który w ten sposób pragnął pokazać wobec Europy wyrozumiałość i życzliwość dla Kościoła w Polsce. Natomiast w czasach Aleksandra II zostało zlikwidowane studium klasztorne, drukarnia, apteka, ponadto zakon został pozbawiony majątków ziemskich oraz została ograniczona liczba zakonników.
Wybuch I wojny światowej w 1914 roku stał się przyczyną rozbudzonych nadziei niepodległościowych. Wkrótce okazało się jednak, że nie nastąpi to jeszcze tak szybko. Do Częstochowy wkroczyli Niemcy. Zajęto Jasną Górę, z której uczyniono posterunek obserwacyjny.
Pomimo, iż wiek XX był czasem dwóch wojen światowych, a więc obfitował w ogromne straty w państwie polskim, to przyniósł on nadzieję dla prawie, że upadłych konwentów na Jasnej Górze i w Krakowie na Skałce. Stało się tak wraz z odzyskaniem niepodległości przez naród polski w 1918 roku. Po wyzwoleniu ojczyzny połączyły się rozłączone od 1772 roku klasztory na Jasnej Górze i na Skałce. Włożony wysiłek w odrodzenie upadłych konwentów znalazł swoje owoce w postaci nowych konstytucji, dostosowanych do norm Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku. Konstytucje te zostały zatwierdzone przez papieża Piusa XI 17 maja 1930 roku. Zakon Ojców Paulinów ponownie, więc zaczął się rozwijać i szerzyć swoją działalność duszpasterską, szczególnie w Częstochowie na Jasnej Górze. To właśnie do tego Narodowego Sanktuarium pielgrzymowało wielu wiernych w nadziei umocnienia i pogłębienia swojej wiary. Biali zakonnicy z kolei starali się jak tylko mogli służyć pielgrzymom poprzez posługę w konfesjonale i na ambonie.
Wybuch II wojny światowej w 1939 roku sprawił, że część klasztoru została zajęta przez wojska niemieckie, które stacjonowały w jasnogórskim sanktuarium do 16 stycznia 1945 roku. Pomimo, iż nieprzyjaciel zabronił zbiorowych pielgrzymek do Matki Bożej w Częstochowie, wierni nadal zdążali do stóp Jasnogórskiej Pani. Wśród nich był także Karol Wojtyła. Pomoc udzielana była partyzantom, jeńcom wojennym, a także Żydom. Ponadto ojcowie prowadzili tajne nauczanie młodzieży. Przede wszystkim jednak umacniali Polaków i naród w nadziei pokonania okupanta.
W okresie powojennym coraz bardziej zaczęła uwidaczniać się rola i charakter Jasnej Góry oraz jej stróżów w życiu narodu i Polaków. Wydarzenie, jakie miało miejsce w sanktuarium po wojnie, Śluby Narodu w 1956 roku, a także uroczystość Tysiąclecia Chrztu Polski w 1966 roku, sprawiły, iż miejsce to stało się duchową stolicą Polski. To właśnie tu po raz pierwszy w historii tego sanktuarium, 4 czerwca 1979 roku przybył na Jasną Górę wyjątkowy pielgrzym - Jan Paweł II, który podczas swojego 3 - dniowego pobytu spotkał się z liczną rzeszą wiernych. Ten niezwykły gość przybył również na Jubileusz 600 - lecia Jasnej Góry, kiedy obchodzono go ze względu na stan wojenny w 1983 roku. Jego pielgrzymowanie zawsze wiązało się z obecnością licznie przybyłych pątników, w których serca nieustannie wlewał nadzieję, wiarę i miłość.
Przybycie braci z Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika do Polski i osiedlenie się na polskiej ziemi miało duże znaczenie w całej historii Kościoła i dla narodu polskiego. Posługę i otwartość na aktualne potrzeby Kościoła w Polsce świadczą o wyjątkowym charyzmacie i zapotrzebowaniu społeczeństwa na obecność białych mnichów.
Po prawie siedmiu wiekach swojego istnienia w Polsce, Zakon Braci św. Pawła Pierwszego Pustelnika osiedlił się na ziemi toruńskiej. Miało to miejsce na osiedlu Na Skarpie, gdzie w 1996 roku utworzono parafię p. w. Najświętszej Marii Panny Częstochowskiej, którą oddano w zarząd ojcom paulinom.
Autorka opracowania: Karolina Janczak
Źródło: "Pustynia w mieście" nr 48 z 2006 roku
